เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จสวรรคต พระองค์ได้เปลี่ยนฐานันดรเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และได้ทรงผนวช เมื่อปี พ.ศ.2418 และประทับอยู่ ณ วัดราชประดิษฐ์ ฯ อยู่หนึ่งพรรษาจึงลาสิกขา เพื่อเข้ารับราชการเป็นนักเรียนศาลฎีกา รับราชการในพระบรมมหาราชวัง จนพระชนมายุได้ 25 พรรษา ได้รับโปรดเกล้า ฯ ให้สถาปนาเป็นกรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม ทรงศักดินา 15,000 โดยได้ทรงบังคับกรมวังนอก และเป็นผู้ช่วยราชการกรมวังในอีกตำแหน่งหนึ่ง ทรงตั้งกรมดับเพลิงขึ้นในพระบรมมหาราชวัง และได้ริเริ่มกรมทหารล้อมพระราชวัง ซึ่งต่อมาคือ กรมทหารราบที่ 11 รักษาพระองค์

ในปี พ.ศ.2428 พระองค์ได้รับโปรดเกล้า ฯ ให้นายพันเอก พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นประจักษ์ ศิลปาคม เป็นแม่ทัพใหญ่ฝ่ายใต้ ด้านมณฑลลาวพวน แถบเมืองหนองคาย ยกทัพขึ้นไปปราบพวกจีนฮ่อ ที่เข้ามาปล้นสะดมราษฎรในบริเวณมณฑลลาวพวน หัวพันทั้งห้าทั้งหก กองทัพไทยฝ่ายเหนือและฝ่ายใต้ ประสบความยากลำบากในการปราบฮ่อ เนื่องจากภูมิประเทศเป็นป่าเขา แต่ในที่สุดก็สามารถปราบได้ จึงได้ทรงสร้างอนุสาวรีย์ปราบฮ่อ ขึ้นที่เมืองหนองคาย เมื่อปี พ.ศ.2429 เพื่อบรรจุอัฐิทหารที่เสียชีวิตเพื่อชาติในครั้งนั้น

หลังจากไทยได้ปราบฮ่อเรียบร้อยแล้ว ฝรั่งเศสได้ฉวยโอกาสเข้ายึดแคว้นสิบสองจุไทย โดยอ้างว่าจะคอยปราบพวกโจรจีนฮ่อ ทำให้เกิดกรณีพิพาทเรื่องอาณาเขตระหว่างไทยกับฝรั่งเศสขึ้นเมื่อวันที่ 3 ตุลาคม พ.ศ.2436 ฝรั่งเศสบังคับให้ไทยลงนามในสนธิสัญญายอมรับสิทธิของฝรั่งเศส เหนือดินแดนฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง และให้ไทยถอยกองกำลังทหารให้ห่างจากชายแดนแม่น้ำโขงในรัศมี 25 กิโลเมตร เป็นเหตุให้นายพลตรีพระเจ้าน้องยาเธอกรมหมื่นประจักษ์ ศิลปาคม ข้าหลวงใหญ่มณฑลลาวพวน ต้องย้ายที่บัญชาการมาตั้งที่บ้านเดื่อหมากแข้ง ในวันที่ 18 มกราคม พ.ศ.2436 พระองค์ได้ทรงรับราชการต่างพระองค์สำเร็จราชการมณฑลอุดร (ลาวพวน) และสถาปนาเมืองอุดรธานี และวางระเบียบแบบแผนการปกครองหัวเมืองชายแดนอยู่ 7 ปี เศษ จึงเสด็จกลับกรุงเทพ ฯ เมื่อปี พ.ศ.2442

ต่อมาพระองค์ได้ประชวรด้วยโรคพระอันตะพิการและสิ้นพระชนม์ ณ วังตรอกสาเก เมื่อปี พ.ศ.2467 สิริรวมพระชันษาได้ 68 ปี

อนุสาวรีย์ของ พลตรี พระเจ้าวรวงศ์เธอกรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม เมื่อสร้างเสร็จด้วยความร่วมมือของบรรดาข้าราชการ พ่อค้า ประชาชน ก็ได้อัญเชิญมาประดิษฐานเอาไว้ที่ทุ่งศรีเมืองในปี พ.ศ. 2514 โดยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระบรมราชินีนาถ ได้เสด็จมาทรงเปิดอนุสาวรีย์ ในสมัยนั้นอนุสาวรีย์อยู่ในบริเวณใกล้ๆกับศาลปู่ย่าที่มาสร้างให้ชาวอุดรมากราบไหว้ตอนเดือนธันวาคม หรืออยู่ใกล้ๆกับศาลาทุ่งศรีเมือง ที่เมื่อวันขึ้นปีใหม่ เราชาวอุดรไปรับพรมน้ำมนต์กันที่นั่น ต่อมาเมื่อปี 2524 ได้อัญเชิญมาประดิษฐานเอาไว้ตรงวงเวียนห้าแยกน้อย และเมื่อถึงวันสถาปนาเมืองอุดร (18 มกราคม) เหล่าข้าราชการ หน่วยงานต่างๆ ประชาชน แม่บ้าน ต่างก็พร้อมกันมารำบวงสรวงถวายให้แด่ พระเจ้าวรวงศ์เธอกรมหลวงประจักษ์ฯ เป็นประจำทุกปี ตัวคุณครูเองก็มีโอกาสรำถวายให้ด้วย เพราะพวกเราก็เกิดที่นี่ เท่ากับเป็นลูกหลานพระองค์ท่านเหมือนกัน จากรูปด้านซ้ายมือนะคะ นั่นคือชุดพื้นเมืองท้องถิ่นของเราค่ะ นุ่งผ้าซิ่น เสื้อสีแสด ซึ่งเป็นสีของดอกจาน หรือทองกวาว เป็นดอกไม้ประจำจังหวัดอุดรธานีของเราค่ะ ใครเป็นใครดูเอาเองนะคะ จะเห็นว่ามีคุ้นๆหน้าอยู่หลายคนค่ะ